Zo’n honderd jaar geleden schilderde Kasimir Malevich zijn Zwarte Vierkant – bedoeld als spirituele portal; als een spiegel voor des beschouwers diepste gedachten. Momenteel draait Ruben Östlunds The Square in de bioscopen. Eveneens een spiegel, maar nu voor onze über-geïndividualiseerde, op sensatie beluste maatschappij in het algemeen en de kunstwereld in het bijzonder. Östlund fileert die tot op het bot met vileine humor – maar toont ook begrip.
Het is makkelijk om conceptuele kunst te ridiculiseren, maar daar blijft The Square – op een enkele, obligate schoonmakersgrap na – gelukkig verre van. Nee, het is de ‘culturele elite’ die het moet ontgelden, steevast afkomstig uit de witte bovenklasse, er niet aan dénkend om ook maar iets van die bevoorrechte positie in te leveren, maar ondertussen politiek geëngageerde kunst propagerend over vluchtelingen en andere verschoppelingen der aarde. Kunst, vanuit ‘ivoren torens’ gestimuleerd en gepromoot, die ‘de gewone man’ (m/v) wel eventjes vertelt hoe het zit in de wereld en hem/haar tot meer tolerantie en mededogen wil aansporen. Da’s nogal een cliché, maar met een grote kern van waarheid: recente edities van de Biënnale van Venetië, het meest prestigieuze en duurste kunstevenement ter wereld, liepen zowat over van dat soort goedbedoelde maar o zo vrijblijvende ‘linkse’ kunst. (Als extreem voorbeeld van deze paradox zouden we de ontmaskering van ex-Stedelijk Museum-directeur Beatrix Ruf als ordinaire graaier kunnen zien, niet lang nadat zij een serie geëngageerde tentoonstellingen over vluchtelingen had aangekondigd.)
In The Square zien we curator Christian een tentoonstelling voorbereiden van een kunstwerk in de vorm van een vierkant stukje plein, een soort vluchthaven voor mensen in nood. Ondertussen loopt hij straal voorbij aan de bedelaars op straat en benadert één van hen pas als hij zélf hulp nodig heeft. En gebruikt hij zijn machtspositie om een leuke journaliste het bed in te krijgen (#metoo!) Toch is Christian heus geen slecht persoon: zijn handelingen komen eenvoudigweg voort uit zijn positie en de denkbeelden die daar bij schijnen te horen. Als hij uiteindelijk zijn ‘foute’ gedrag inziet sleept hij er meteen de grote maatschappelijke structuren bij. Hij legt de schuld daarmee alsnog buiten zichzelf – één van de vele momenten dat de spiegel die The Square ons voorhoudt pijnlijk helder is.